ابتدا توضیح مختصری در مورد معنای شرک و ریا داده می شود.
شرک یعنى، چیزى را همتا و در عرض خدا قراردادن‏ و آن بر دو قسم است:
شرک جلی و خفی. شرک جلی به معنای انجام مناسک عبادی و اعمال خاصی مانند رکوع و سجود، و ... برای معبودی غیر از خداوند است. البته همراه با این اعتقاد که، آن معبود، شایسته ی مقام خدایی است. این آشکارترین جلوه شرک در پرستش است. اما در قسم خفی و پنهان آن می¬توان به هرگونه دنیاپرستی، جاه پرستی، هواپرستی ، ریا و ...اشاره کرد چنانکه قرآن می¬فرماید: «ارایت من اتخذ الهه هواه- آیا دیدی آن کس را که هوای (نفس) خود را معبود خویش گرفته است؟» (فرقان: 43 و جاثیه: 23)
در تعریف ریا میتوان گفت ؛ ریا وا نمود کردن یا نشان دادن عقاید حقه ،خصائل پسندیده یا اعمال حسنه به مردم جهت منزلت یافتن در قلوب مردم یا اشتهار یافتن در بین مردم به خوبی ،صحت ، امانت ودیانت... بدون قصد صحیح الهی است.
عمل ریائى، ظاهرى دارد و باطنى. ظاهر آن به گونه اى است و باطن آن به گونه اى دیگر. کسی که مرتکب ریا می شود در ظاهر خدا را مى پرستد، ولى انگیزه او براى عبادت، فرمان خدا و یاجلب رضایت او یا کسب کمال معنوى نیست، بلکه هدف جلب توجه مردم و کسب محبوبیت وشهرت در میان آنها و یا دیگر انگیزه هاى مادى است.
در نتیجه عملی که بدون قصد صحیح الهی انجام گرفته باشد مخصوص خداوند نیست؛«قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اَنَا خَیرُ شَریکٍ مَن اَشرَکَ مَعى غَیرى فى عَملٍ لَم اَقبَلهُ اِلّا ما کانَ لى خالِصاً-خداى عزیز فرموده است: من بهترین شریک هستم، کسى که در عمل خود دیگرى را شریک من قرار دهد، آن عمل را قبول نمى‏کنم تا موقعى که عمل مخصوص من باشد. » (اصول کافى، ج 2، ص 295)
هرگاه حقیقت ریا روشن شود، ثابت مى گردد که ریا نیز یکی از مصادیق شرک خفی می باشد .
حقیقت ریا در کلام معصومین(علیهم الاسلام):
از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده: «کُلُّ رئاءٍ شِرْکٌ إنَّه مَنْ عَمِلَ لِلنّاسِ کان ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ و من عَمِلَ للهِ کان ثوابُهُ عَلَی اللهِ-هرگونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهده ی، مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خداست.»( تفسیر نمونه، ، ج 13، ص 407)
منظور از شرک، شرک خفی است که با ایمان منافات ندارد، بلکه با کمالِ ایمان منافی است.
پیامبر گرامى صلى اللّه علیه و آله به نقل از خداوند متعال فرمود: «یقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَن عَمِلَ عَمَلاً اَشرَکَ فیه غَیری فَهُوَ لَهُ کُلُّهُ وَ اَنا مِنهُ بَری ء وَ اَنَا اَغنی الاَغنِیاءِ عَن الشِّرک- خدا فرموده است کسی که عملی را انجام دهد و غیر مرا ، در آن شریک قرار دهد عمل را مخصوص دیگری قرار می دهم و از آن بیزارم، من در پذیرفتن شریک، از تمام بی نیازان، بی نیازتر هستم.» ( اخلاق شبر، ص 155)
امام صادق علیه السلام:
«اِیّاکَ وَ الرِّیاء فَاِنَّهُ من عَمِلَ لِغَیرِ اللّهِ وَکَّلَهُ اللّهُ اِلى مَن عَمِلَ لَهُ- از ریا پرهیز کنید زیرا ریا، کار براى غیر خداست و خدا او را به کسى که براى او کار کرده حواله مى‏دهد.» (اصول کافى، ج 2، ص 293)
شناخت عمل ریایی:
بهترین محک برای شناخت اعمال ریائی از غیر ریائی معیارهایی است که در روایات اسلامی آمده است. حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: «ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلمُرائى: یَنشِطُ اِذا رَاى النّاسَ وَیَکسَل اِذا کانَ وَحدَهُ وَ یُحِبُّ اَن یُحمَدَ فى جَمیعِ اُمُورِه -ریا کار سه علامت دارد: وقتى عمل او را مردم مى‏بینند نشاط عبادت دارد، آنگاه که تنها است در عبادت بى‏حال است و دوست دارد که در تمام کارها از او ستایش کنند.«( اخلاق شبر، ص 156)
درمان ریا:این که بدانیم همه چیز در تصرف و تحت قدرت خداوند متعال است ،و حتی برای جلب قلوب نیز باید توجه صاحب اصلی دلها را جلب کرد.
درمان عملی ریا :
الف) درمان کوتاه مدت: بعضی از واجبات وتقریبا اکثرمستحبات را در خلوت انجام شود.
ب) برنامه‏ی میان مدت: درمان میان مدت این است ؛پیرامون عمل ریایی و عمل از روی اخلاص، اندیشه کند و تفاوت بین آن دو را دریابد.
قرآن کریم از این راه برای تربیت انسان استفاده کرده است و می‏فرماید:« ... فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ-کار ریا کار ،همچون قطعه سنگ صافی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد (و همه خاکها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند، آنها از کاری که انجام داده‌اند، چیزی به دست نمی‌آورند و خداوند جمعیّت کافران را هدایت نمی‌کند.» (بقره:264)
ج) برنامه‏ی بلند مدت: تلاش کند ریشه‏های خودنمایی و ریاکاری را از بین ببرد و ببیند؛ انگیزه‏ی انسان از نشان دادن عمل به دیگران چیست.
برای درمان قطعی ریا باید از امید داشتن به دیگران و اعتماد به آنان دست ‏شست و تنها به خدا امید و اعتماد داشت.به دیگر سخن، برای این که ریشه‏ی ریاکاری سوزانده شود، باید توحید افعالی را در خویش تقویت نمود . برای تقویت توحید افعالی، اگر فرد قدرت تعقل قوی دارد، تلاش کند با دلیل و برهان، سپس با تجارب شخصی با دیگران، دریابد که همه کاره‏ ی عالم خداوند است و از آفریده‏ای خداوند - بی اذن او - هیچ کاری بر نمی‏آید .
اگر قدرت تعقل و استدلال عقلی‏اش خیلی قوی نیست، به استدلال‏های نقلی از آیات و روایات توجه کند . وقتی به لحن و ترجمه‏ی قرآن نگاه می‏کنیم، می‏بینیم همه‏ی کارها را به خدا نسبت می‏دهد . به عنوان نمونه همه می‏دانیم که باران چگونه نازل می‏شود، اما خداوند اصرار دارد که ای انسان بفهم که خدا، باران نازل می‏کند . دانه‏ای که روی زمین می‏روید، خداوند آن دانه را می‏شکافد و می‏رویاند.
در حدیث قدسی آمده است که خداوند می‏فرماید: «به عزت و جلالم قسم، به تسلطی که بر عالم دارم و آن را اداره می‏کنم، اگر کسی به غیر از من امید ببندد، امیدش را نا امید می‏کنم .( سپس به صورت گلایه می‏گوید:) بنده‏ی من خیال می‏کند کارها در دست دیگران است؟ تدبیر آسمان و زمین و اختیار همه چیز به دست من است و تو سراغ دیگران می‏روی؟! دیگران از خود چیزی ندارند »