رهزنی قوّه ی خیال / اوّلین مرتبه ی طهارت باطن، تطهیر قوّه ی خیال

شبهات قوّه ی خیال را در مسائل علمی می توان با خواندن چند کتاب یا شنیدن چند جمله از بین برد و آن را قانع کرد امّا شبهات و اشکال هایی را در مسائل عملی، به همین راحتی نمی توان برطرف کرد. برای رفع آن ها انسان باید گرفتاری ها را تحمّل کند.

قوّه ی خیال در قوس صعود، اوّلین مرحله به باطن است. چون تمام حواسّ پنج گانه ی ما در قوس صعود، تحت اختیار قوّه ی خیال قرار گرفته اند.

به ظاهر ما با چشم می بینیم، با گوش می شنویم، با دست لمس می کنیم، با زبان می چشیم و با بینی می بوییم؛ امّا در حقیقت این قوّه ی خیال است که این پنج عضو را به کار گرفته است. لذا چون قوّه ی خیال واسطه ی بین ظاهر و باطن است، رهزنی آن بسیار گرفتار کننده است.

در قوس نزول هم رهزنی می کند. یعنی همه ی آن چه که عقل ادراک کرده را به پایین تحویل نمی دهد و به اعضاء نمی رساند. از طرفی همه ی آن چه که حواس دریافته را به بالا تحویل نمی دهد و به عقل نمی رساند.

قوّه ی خیال به عنوان کانال وجودی ظاهر و باطن، به اعضاء و حواس بد دستور می دهد و آن ها نیز بد عمل می کنند در نتیجه گزارشات بد این پنج قوّه باعث می شود که قوّه ی عاقله دچار مشکل شود.

از طرفی این قوّه ی خیال نمی تواند این یافته ها و ادراکات عقل را به عنوان یک دوربین به صُوَر خیالیّه در قالب اشکال و الفاظ تمثّل دهد. می بینید انسان در هر دو صورت دچار گرفتاری می شود.

عقل حقائق را می گیرد و به قوّه ی خیال می دهد امّا چون قوّه ی خیال یک دستگاه سالم عکس بردار نبوده، آن چه را که گرفته بد تصویر می دهد و لذا خواب های بد می بیند، با مردم دشمنی می کند، کدورت می سازد، از همدیگر دور می سازد.

قوّه ی عاقله هیچ گاه به انسان خیانت نمی کند. او همیشه با باطن عالم در ارتباط است. این قوّه ی خیال است که همیشه انسان را بازی می گیرد. قوّه ی خیالی که به عنوان واسطه ی بین «بدن که مرتبه ی نازله ی نفس است و عقل که مرتبه ی عالیه ی نفس است» قرار گرفته است.

چشم، گوش، دست، پا و دیگر اعضای بدن ما، به عنوان ظاهر انسان مطرح اند و «عقل» باطن انسانی را تشکیل می دهد؛ قوّه ی خیال رابط بین این ظاهر و آن باطن است. این قوّه، تجرّدی برزخی دارد که یک نیمه ی آن را مادّیّت و نیمه ی دیگر آن را تجرّد گرفته است.

اگر قوّه ی خیال به عنوان اوّلین مرتبه ی باطن انسانی تطهیر نشود، هم ظاهر و هم باطن آدمی را به مخاطره می اندازد. زیرا چشم به عنوان یکی از اندام های ظاهری انسان، هیچ گاه در بدن بد عمل نمی کند (مگر این که ضعیف یا ناقص باشد که آن بحث دیگر است) والاّ به تعبیر حضرت آقا جبلّی چشم بر دیدن است، جبلّی گوش بر شنیدن است و جبلّی بینی بر بوییدن است.اگر هم به زن نامحرمی نگاه کند یا صدای ناهنجاری را بشنود و یا بوی بدی را استشمام کند، هیچ کدام از این اعضاء به وظایف خود بد عمل نکرده اند؛ بلکه این قوّه ی خیال است که به بیراهه رفته و چنین دستوری را برای اعضاء صادر نموده است.

در مقابل نامحرم به چشم دستور باز شدن و دیدن داده و در مقابل صوت و صدای نا به حق به گوش دستور شنیدن صادر کرده است وگرنه چشم و گوش و دیگر اعضای ظاهری انسان و حواسّ پنج گانه ی او مأمورند و معذورند.
فقط طبق دستوری که می گیرند عمل می کنند، مهم آن قوّه ای است که به این اعضاء و قوا دستور نا به جا می دهد. و لذا اوّلین مرتبه ی طهارت باطن، تطهیر قوّه ی خیال است. اگر قوّه ی خیال تطهیر شود، انسان هم در مسیر علمی راحت است و هم در مسیر عملی.

هنگامی که عقل حقائقی را در باطن عالم ببیند، آن حقائق و یافته ها را به قوّه ی خیال واگذار می کند. قوّه ی خیال نیز وظیفه ی صورت گری کردن آن ها را بر عهده دارد و لذا رخی از قوّه ی خیال به طرف نشأه ی طبیعت و کثرت قرار گرفته است در نتیجه دائماً در خطر است.

امّا نیروی عاقله، نیروی وحدت است و دائماً رو به ماورای عالم مادّه دارد نتیجتاً گرچه طهارت عقل هم در یک مرتبه ای مهم است، امّا هر کسی قوّه ی خیال خود را تطهیر کند، و به طهارت عقل نپردازد باز هم خیلی راه رفته است؛ یعنی حدّاقل می شود گفت این فرد سالک علمی و عملی بسیار موفّقی است. امّا اگر کسی قوّه ی خیال خود را تطهیر نکند، در همان ابتدای راه، توقّف کرده است.

این است که بزرگان مان در مسائل معنوی به طهارت قوّه ی خیال اهمّیّت زیادی می دهند. به تعبیر بعضی از آنان اگر شخصی بعد از بیست سال هم قوّه ی خیال خود را تطهیر کند، باید بگوییم که جان سالم به در برده و موفّق شده است و اگر تطهیر نشود، انسان در محدوده ی خوبی قرار نمی گیرد. و لذا قوّه ی خیال مرز بین خوبی ها و بدی ها است.

(مجلس بیست و یکم: رهزنی قوّه ی خیال در مسائل علمی(و عملی))

برگرفته از کتاب شریف «شرح مراتب طهارت»؛ از رساله ی وحدت از دیدگاه عارف و حکیم حضرت علاّمه حسن زاده ی آملی حفظه الله/ شارح: استاد صمدی آملی حفظه الله / نشر رَوح و ریحان