در میان نوافل، «نماز شب‏» جایگاه خاصى دارد و تاکید فراوانى که‏ در آیات قرآن و احادیث درباره آنست، به مراتب بیش از نمازهاى دیگر مستحب است و به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت‏ داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب مى‏پرداختند. تا آنجا که نماز شب‏ را خداوند، بر بنده محبوبش حضرت محمد (ص) واجب ساخته و چنین فرمان داده بود:
«و من اللیل فتهجد به نافلة لک‏».
بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحر خیزى کن.

قرآن، در توصیف کسانى که نیایشگران شب و اهل نماز شب‏اند، چنین می‌‏فرماید:
«و المستغفرین بالاسحار».
استغفار کنندگان در سحرها.

«و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما».
آنانکه در حال سجود و قیام، براى خدا شب زنده ‏دارى می‌‏کنند.

«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون‏».
مردان خدا، مقدار کمى از شب‏ را می‌‏خوابیدند.

در قرآن کریم بارها خداوند به سحرگاهان قسم می‌خورد، خداوند در سوره فجر، آیات 1 تا 4 و در سوره تکویر، آیه 17 که میفرماید (و اللّیل اذا عسعس) سوگند به شب، چون پشت گرداند. و همین طور در سوره مدّثّر، آیه 33 و 34.
همه این سوگندها نشانه عظمت پایان شب و سحر است و آن موقع که تاریکی‌ها در حال تمام شدن و نور روشنى در حال بازگشتن است.

و در سوره مزّمّل، به دنبال همان توصیه شب‌ زنده ‌دارى و قرائت قرآن میفرماید:
«یإنّ ناشئة اللّیل هى أشدّ و طناً و أقوم قی».
مسلّماً نماز و عبادت شبانه پا برجاتر و با استقامت‌تر است.

و دلیل آن را در آیه 7 میآورد که: «یإنّ لک فى النّهار سبحاً طوی».
و تو را در روز، آمد و شدى دراز است.
نتیجه این که، نماز شب و شب زنده‌ دارى و قرائت قرآن در شب، دستور مؤکّد قرآن کریم است و باعث بیدارى قلب و تزکیه و تهذیب انسان می‌شود.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«و هوالذی جعل لکم الیل لباسا و النوم سباتا...»
او (خداوند سبحان) کسی است که شب را برای شما لباس (و پوشش) قرار داد و خواب را مایه استراحت و... شما قرارداد.
کلمه «لیل» بیش از بیست بار در آیات قرآن کریم ذکر شده است و در این آیه هم خداوند متعال به شب و فوایدی که انسانها از این نعمت خداوندی می‌برند اشاره فرموده است. از آیه استفاده می‌شود که شب بنابر مصالحی که برای انسانها داشته قرار داده شده است: «جعل لکم الیل لباسا...».
یعنی: شب را برای پوشش شما قرار داد و این کار هم فقط توسط پروردگار قادر متعال و بنابر حکمت و مصلحت و مهر و محبت بی‌بدیل او انجام شده است.

و در جایی دیگر از قرآن خداوند می‌فرماید: «اناانزلناه فی لیله القدر».
ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

نزول قرآن در شب قدر بوده است و شب قدر شبی است که از هزار ماه یعنی حدود 84 سال که یک عمر می‌باشد، برتر است.

معراج پیامبر اسلام (ص) هم در شب اتفاق افتاده است:
«سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجدالحرام الی ...».
پاک و منزه است خداوندی که بنده‌اش را در یک شب از مسجدالحرام به ...

خداوند متعال به پیامبر اکرم (ص) سفارش فرموده‌اند که در شب به پا خیز و قرآن بخوان زیرا امر سنگین نبوت را بزودی بر تو القاء خواهیم کرد و باید برای آن آماده شوی.

«یا ایها المزمل قم الیل الا قلیلا نصفه اوانقص منه قلیلا. اوزد علیه ورتل القرآن ترتیلا. انا سنقلی علیک قول ثقیلا».
نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن. یا بر نصف آن بیفزا و قرآن را با دقت و تأمل بخوان زیرا ما به زودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد.

سپس در آیه بعد از عبادات شبانه به عنوان عباداتی بسیار ارزشمند یاد فرموده است:
«ان ناثئه الیل هی اشد و طاوا قوم قیلا».

مسلماً نماز و عبادت شبانه پا برجاتر و با استقامتتر است و ...

در قرآن کریم یک سوره به نام «اللیل» یعنی شب وجود دارد که در این سوره خداوند سبحان به شب قسم یاد فرموده است: (والیل اذا یغشی). و قسم به شب وقتی جهان را بپوشاند. بسیاری از بزرگان و عرفا در عرصه شب با ذکر و تلاوت قرآن و نماز و تهجّد و تفکر در آفرینش به درجات بالای انسانی رسیده‌اند. نه فقط رزق و روزی مادی دریافت کرده‌اند بلکه بر سفره‌هایی نشسته‌اند که سرشار از مائده‌های آسمانی و روزی‌های روحانی بوده است و از این رهگذر احتیاجات مادی و معنوی دنیا و آخرت خویش را تأمین کرده‌اند:

«ان المتقین فی جنات و عیون اخذین ما اتاهم ربهم انهم کانوا قبل ذالک محسنین. کانوا قلیلا من الیل مایهجعون و بالاسحارهم یستغفرون ...».
به یقین پرهیزکاران در باغهای بهشت و در میان چشمه سارها قرار دارند و آنچه پروردگارشان (از نعمت‌ها) به آنها بخشیده را دریافت می‌کنند (زیرا در دنیا) از نیکوکاران بودند. آنها کمی از شب را می‌خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می‌کردند و...

سپس خداوند متعال به رابطه راز و نیاز شبانه با گسترش و وسعت رزق و روزی اشاره می‌فرمایند و دریچه‌ای از حق و حقیقت را به روی مؤمنان می‌گشایند که بدانید و آگاه باشید که برخلاف آنچه تصور می‌کنید که روزی و وسایل امرار معاش شما در دست این و آن یا در این انبار و آن انبار است بدانید که روزی شما در آسمان است و توسط خداوند متعال و بنابر مصلحت و حکمت او که بستگی به معنویت و شایستگی و اطاعت شما از حق و ظرفیت ظرف وجودتان دارد تقسیم می‌شود:

«و فی السماء رزقکم و ماتوعدن. فورب السماء والارض انه لحق مثل ما انکم تنطقون».
و روزی شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده می‌شود سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حق است همانگونه که شما سخن می‌گویید.

«الحمدللّه ربّ العالمین و صلّى اللّه على سیّدنا محمّد و آله اجمعین لاسیّما بقیّة اللّه فى الا رضین و اللّعن الدّائم على اءعدائهم من الا ن إلى قیام یوم الدین».
یکى از امورى که باید همه مسلمانان مورد عنایت قرار دهند، سحرخیزى و تهجّد و راز و نیاز سحرگاهان است.

در قرآن کریم بیش از ده مورد، این مسأله یاد شده و با عباراتِ گوناگون از سحر خیزان و شب زنده‌داران، تجلیل و تمجید شده است.
«تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ، فَلا تَعَلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْلَمُونَ».
پهلوهاى آنان از بسترها، تهى مى‌شود و از جایگاه خودشان بر مى‌خیزند و پروردگارشان را از روى بیم و امید مى‌خوانند و از آنچه به آنان داده‌ایم انفاق مى‌کنند، کسى نمى‌داند که به پاداش اعمال آنها چه چیزهایى که باعث چشم روشنى است، براى آنها ذخیره شده است.

پس خوشا به حال کسانى که به وقت سحر استغفار کنند و شراب مهر به جام عشق در آن وقت بنوشند که خداوند فرموده: محبوب ترین مردم نزد من کسانى هستند که هنگام سحر از من آمرزش خواهند.
و در سوره قدر می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیله القدر».
ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

نزول قرآن در شب قدر بوده است و شب قدر شبی است که از هزار ماه یعنی حدود 84 سال که یک عمر می‌باشد، برتر است.

در قرآن کریم یک سوره به نام «اللیل» یعنی شب وجود دارد که در این سوره خداوند سبحان به شب قسم یاد فرموده است: «والیل اذا یغشی» و قسم به شب وقتی جهان را بپوشاند.

بسیاری از بزرگان و عرفا در عرصه شب با ذکر و تلاوت قرآن و نماز و تهجد و تفکر در آفرینش به درجات بالای انسانی رسیده‌اند. نه فقط رزق و روزی مادی دریافت کرده‌اند بلکه بر سفره ‌هایی نشسته‌اند که سرشار از مائده‌ های آسمانی و روزی‌ های روحانی بوده است و از این رهگذر احتیاجات مادی و معنوی دنیا و آخرت خویش را تأمین کرده‌اند.

شب بهترین زمان برای تماشای ستارگان و سیاره‌ها و کهکشانها و مطالعات نجومی و پی ‌بردن به رمز و راز سایر کرات و کهکشانها است. در عرصه شب منظر بدیع ستارگان و کهکشانها برای هر انسان اندیشمند و صاحب تفکری تماشاگه راز است:

«ان فی... اختلاف الیل والنهار لایات لالی الالباب الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السماوات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار».
مسلماً در... اختلاف شب و روز نشانه‌های روشنی برای خردمندان است. همان کسانی که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند یاد می‌کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند و می‌گویند: بارالها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای؛ منزهی تو، ما را از عذاب آتش نگهدار.

خداوند در آیه‌های آخر سوره بنی‌ اسرائیل میفرماید:
به آنهایی که نماز شب میخوانند و تهجد میکنند من مقام محمود و پسندیده میدهم.
«و من الیل فتهجد به نافله لک عسى ان یبعتک ربک مقاماً محمودا».

به شب بر خیز (اى محمد) و نمازگزار، این افزونى است براى تو، امید که خداوند تو را به ایستادن گاهى پسندیده بر پا دارد، که پیشینیان و پسینیان، تو را در آن کار (نماز نافله) بستایند.

مقام محمود چیست؟
مقام محمود چنانکه از لفظش پیداست معنى وسیعى دارد که شامل هر مقامى که درخور ستایش باشد میشود ولى مسلماً در اینجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العادهاى است که براى پیامبر در سایه عبادتهاى شبانه و نیایش در دل سحر حاصل می ‌شده است.

مفسرین در مورد مقام محمود گفته‌اند که این مقام همان شفاعت کبراى پیامبر است.

این احتمال نیز وجود دارد که مقام محمود همان نهایت قرب به پروردگار است که یکى از آثارش شفاعت کبرى میباشد.
گرچه مخاطب در این آیه ظاهراً پیامبر (ص) است، ولى از یک نظر میتوان حکم آن را تعمیم داد و گفت همه افراد با ایمان که برنامه الهى روحانى تلاوت و نماز شب را انجام میدهند سهمى از مقام محمود خواهند داشت، و به میزان ایمان و عمل خود به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند یافت، و به همان نسبت میتوانند شفیع و دستگیر واماندگان در راه شوند.
زیرا مى‌دانیم هر مؤمنى در شعاع ایمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولى مصداق اتم و اکمل این آیه شخص پیامبر (ص) است.
به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهای آخر شب برای تصفیه‌ روح و حیات قلب و تقویت اراده و تکمیل اخلاص نیرو می‌گرفته‌اند.
در آغاز اسلام نیز پیامبر (ص) با استفاده از همین برنامه‌ روحانی مسلمانان را پرورش داد و شخصیت آنها را آن قدر بالا برد که گویی آن انسان سابق نیستند، یعنی از آنها انسانهای تازه‌ای آفرید مصمم، شجاع، با ایمان، پاک و با اخلاص و شاید مقام محمود که در آیات فوق به عنوان نتیجه‌ نافله شب آمده است اشاره به همین حقیقت نیز باشد.

و همچنین در سوره ذاریات (آیه 17) آمده است: آن پرهیزکارانی که بی‌گمان در بهشت مکان داده شده‌اند آنهایی هستند که شب‌ها کم می‌خوابند و سحرگاهان به استغفار و طلب آمرزش می‌پردازند. این عبادات شب زنده ‌دار شب را کم می‌خوابند و به عبادت مشغول می‌شوند، اما به عبادت خود مغرور نیستند و در هنگام سحر از خداوند طلب آمرزش می‌کنند.

در سوره سجده (آیه 16) آمده است که: آنها پهلوهای خود را از بستر گرم برمی‌گیرند، و از خوابگاه خوش دوری می‌گزینند و خالق و ربّ خویش را می‌خوانند و از ترس گناهان خویش به رحمت او چشم می‌دوزند و از آن چیزی که خدا قسمت آنها کرده و روزیشان نموده است انفاق می‌کنند.

(دو تفسیر در روایات اسلامى وارد شده: تفسیرى به نماز عشاء و اشاره به اینکه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمىروند مبادا خواب آنها را بگیرد، و نماز عشایشان از دست برود زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت می‌پرداختند و نماز مغرب و عشاء را طبق دستور استحباب جدائى میان (نمازهاى پنجگانه) از هم جدا مى‌کردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود بجا می‌آورند. هرگاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مىخوابیدند ممکن بود براى نماز عشا بیدار نشوند).

در سوره مزمل (آیه 6) آمده است: خواندن آیات و نماز و راز و نیاز کردن با خداوند و هم صحبت شدن با او در دل شب استوارتر و بهتر است.

در سوره دهر (آیه 26) آمده است که: خواندن آیات و نماز و راز و نیاز کردن با خداوند و هم صحبت شدن با او در دل شب استوارتر و بهتر است.

در سوره آل عمران (آیه 17) آمده است که: این بندگان، صابر و شکیبا در بلایا و سختی‌ها، راست گفتار و فرمانبر در هر حال و انفاق کنندگان از اموال و آمرزش خواهان در سحرگان. (پس بندگان واقعی خداوند هم صابرند و هم صادق و هم فرمانبر از امر خدایند و هم انفاق کننده و هم استغفار کننده در سحرگاهان و ما می‌دانیم در نماز شب و در نماز وتر مستحب است هفتاد بار استغفار شود.

در سوره آل عمران (آیه 112) آمده است که: اهل کتاب همه یکسان نیستند، بلکه عده‌ای از آنها هستند که قیام به حق و ایمان می‌کنند و پیوسته در اوقات شب آیات خداوند را تلاوت می‌نمایند در حالیکه سجده می‌نمایند.

در سوره فرقان (آیه 64) آمده است که: و آنان که برای رضای پروردگار خویش شب‌ها یا در حال سجده هستند و یا اینکه ایستاده‌اند آنها شب را تا به صبح بیدارند و خدایشان را عبادت می‌کنند.

در سوره المزمل (آیه 2) آمده است که: برخیز شب (برای عبادت و نماز) مگر اندکی (که در این اندک فقط بخواب) نیمی از آن را یا کم کن از آن اندکی.

در سوره الفجر (آیه 3) آمده است که: سوگند به شَفع و سوگند به وَتر. (کلمات شفع و وَتر را معانی مختلفی کرده‌اند که از جمله معانی، شفع اشاره به نماز دو رکعتی و وَتر نماز یک رکعتی در این فریضه الهی است.

در قرآن مجید از پاداش بزرگ و نفیسی که خداوند به زاهدان شب عنایت می‌کند، خبر داده، می‌فرماید: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ».
هیچ کس نمی‌داند که در ازای کاری که انجام داده‌اند، چه (پاداش مهم) و چشم روشنی‌ای برای آنها نهفته شده است.

حضرت امام صادق (ع) در تفسیر این آیه شریفه فرمود:
«ما مِنْ حَسَنَةٍ إِلاّ وَ لَها ثَوابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْانِ إِلّا صَلاةُ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنٌ ثَوابَها لِعِظَمِ خَطَرِها قالَ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ».
هیچ کاری نیکی نیست جز آنکه پاداشش در قرآن بیان شده است مگر نماز شب که خداوند به خاطر عظمت شأن آن ثوابش را برملا نکرده و فرموده است: «فَلا تَعلَمُ نَفس».

ممکن است در اینجا این سؤال پیش آید که چرا پاداش عظیم نماز شب مخفی نگاه داشته شده است؟ این سؤال را به سه شکل می‌توان پاسخ داد:

1. کارهای ارزشمند و عظیم چنان است که حقیقت آنها به سادگی قابل درک نیست، در عین حال پنهان داشتن پاداش آنها نشاط انگیزتر است.
2. قرّة‌العین و چشم روشنی، آن قدر بزرگ و گسترده است که دانش انسان از رسیدن به تمام خصوصیات آن ناتوان است.
3. چون «نماز شب» مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام می‌گیرد، پاداش آن نیز پنهان و دور از چشم مردمان است.

نماز شب از منظر ائمه معصومین (علیهم السلام)
از رسول خدا (ص) نقل شده است:
«أشرف اُمَّتی حملةُ الْقرانِ و اصْحاب اللَّیلِ».
بزرگان و اشراف امّت من دو گروه‌اند: حاملان (حافظان) قرآن، و شب زنده ‌داران.

مهمترین نکته‌ای که بایستیکه به آن توجه زیادی داشته باشید این است که اعمال مستحبه و نوافل در صورتی مفید و مؤثر است که استمرار و تداوم داشته باشد، چنانکه در احادیث آمده است: هر عمل نیکی را که شروع می‎کنید حداقل آن را تا یک سال ادامه دهید که تأثیر عمل در تداوم آن است.

در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است که: دو رکعت نماز در دل شب پیش من از دنیا و آنچه در آن است محبوتر است.

همچنین رسول خدا (ص) فرمود:
«نزد من دو رکعت نماز در دل شب از دنیا و آنچه در اوست، بهتر است».

نیز آن بزرگوار فرمود: «خداوند، ابراهیم را دوست نگرفت، مگر به خاطر خوراندن طعام (به مردم) و خواندن نماز در شب، درحالی که مردم در خواب بودند».

ما نمی‌دانیم که این دوستی که خداوند آن را به ابراهیم داده است، چه مقام با عظمتی است. تمام بهشت‌ها را اگر به ابراهیم خلیل بدهند، در آن نظر نکند. نعمت ‌های آن عالم را با این جهان مقایسه نکن، و بدان که اهمیت پاداش نمازگزاران در دل شب را خداوند می‌داند؛ اما افسوس که ایمان ما سست است؛ والا چگونه شب را تا صبح به غفلت سپری می‌کردیم.

آن حضرت در جایى مى‌فرمایند: آنقدر جبرئیل مرا سفارش به نماز شب کرد که گویا نیکویان امتم شب نمى‌خوابند. دو رکعت نماز در شب را بر همه دنیا ترجیح مى‌دهم.

و نیز فرمود: شریفترین امت من اهل قرآن و شب زنده ‌دارند.

و در حدیت دیگری آمده است که: «شرف المؤمن صلاته باللیل‏».
شرف مؤمن به نماز شب اوست.

در حدیثی آمده است: «کذب من زعم انه یحبنى فاذا جنه اللیل نام عنى،الیس کل محب یحب خلوة حبیبه؟» دروغ می‌‏گوید آنکه مدعى محبت من است، ولى وقتى شب‏ او را فرا می‌‏رسد، مى‏‌خوابد، آیا مگر نه اینکه هر عاشقى، خلوت با معشوقش را دوست دارد؟...

تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 230 آمده است که: «اى محمد هر چه مى‌خواهى عمر کن اما بدان که سرانجام خواهى مرد، و به هر چه مى‌خواهى دل ببند اما بدان سرانجام از آن جدا خواهى شد، و هر عملى مى‌خواهى انجام ده ولى بدان سرانجام، عملت را خواهى دید، و نیز بدان که شرف مؤمن نماز شب او است، و عزتش خود دارى از ریختن آبروى مردم است».

این اندرزهاى ملکوتى جبرئیل که همه حساب شده است نشان میدهد که نماز شب آنچنان شخصیت و تربیت و روحانیت و ایمانى به انسان میدهد که مایه شرف و آبروى او است همانگونه که ترک مزاحمت نسبت به مردم، سبب عزت خواهد شد.

روزی رسول اکرم (ص) به یکی از اصحابش فرمود: اگر مایلی راه‌های خیر را به تو نشان بدهم. سپس فرمود: «... قیام الرّجل فی جوف اللّیل یبتغی وجه الله».
(یکی از راهها) برخاستن مرد در دل شب در پی یافتن رضای خداست.

حضرت على (ع) فرمود: هرگاه رسول خدا (ص) براى نماز شب بر مى‌خاست، نخست مسواک مى‌کرد، سپس به آسمان مى‌نگریست و این آیات را زمزمه مى‌کرد: «إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لاَیاتٍ لاُِوْلِى الاَْلْبابِ ...».
مسلّماً در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و رفتِ شب و روز، نشانه‌هاى (روشنى) براى خرمندان است.

حضرت علی (ع) هم در وصف شب زنده ‌داران فرموده است: شب زنده‌ داری خواب را از چشم او ربوده و به امید ثواب ...

پرهیزکاران در شب بپا ایستاده مشغول نمازند. قرآن را جزء جزء و با تفکر و اندیشه می‌خوانند و با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خویش را می‌یابند... بکوشید در دل شب‌ها با شب زنده ‌‌داری و ...

کجایند یاران شهیدی که رنگ صورتشان از شب زنده‌داری زرد شده بود ... ای نوف! همانا داوود پیامبر در چنین ساعتی از شب بر می‌خاست و ...

امام صادق (ع) فرمود: «ازجمله سفارش‌های پیامبر (ص) به علی‌ (ع) این بود که ای علی! تو را به صفاتی در خودت سفارش می‌کنم؛ پس آنها را حفظ کن. سپس گفت: «خداوندا! او را یاری نما! تا این که فرمود: بر تو باد نماز شب! برتو باد نماز شب! بر تو باد نماز شب».

حضرت علی (ع) به پسر عمران می‌فرماید: ای پسر عمران، دروغ می‌گوید آن کسی که گمان می‌کند مرا دوست دارد در حالیکه چون شب فرا می‌رسد از من چشم می‌پوشد و به خواب می‌رود! آیا نه مگر چنین است که هر عاشقی خلوت با معشوقش را دوست می‌دارد؟

هان ای پسر عمران، این منم که بر دوستانم مطّلعم؛ چون شب آنان را فرا گیرد چشم دلشان را دگرگون می‌سازم (که جز من چیزی نمی‌بینند) و عقوبتم را در مقابل دیدگانشان مجسّم می‌کنم (بدان گونه که) از راه شهود و رویا رویی با من به مخاطبه می‌پردازند و حضوراً با من به گفتگو می‌نشینند. ای پسر عمران، در دل شبهای تار از دلت خشوع و از تنت خضوع و از چشمانت قطرات اشک نثار من بنما و مرا بخوان که مرا به خود نزدیک و اجابت کننده دعوتت خواهی یافت. (بحار الانوار، ج 78، ص 139).

امام باقر (ع) می‌فرماید: هیچ قطره‌ای نیست که نزد خدای عزوجل محبوبتر باشد از قطره اشک در ظلمت شب که از خوف خدا باشد و جز برای او منظوری نباشد.

حضرت علی (ع) فرمود: «طُوبی لِنَفْسِ اَدَّتّ اِلی رَبِّها فَرْضَها، وَ عَرَکَتْ بِجَنْبِها بُؤْسَها، وَ هَجَرَتْ فِی اللَّیْلِ غُمْضَها، حَتّی اِذا غَلَبَ الْکَری عَلَیْها اِفْتَرَشَتْ أرَضَها، وَ تَوسَّدَتْ کَفَّها، فی مَعْشَرٍ اَسْهَرَ عیُونَهُمْ خَوفٌ مَعادِهِمْ، تَجافَتْ عَنْ مَضاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ وَ هَمْهَمَتْ بِذِکْرِ رَبِّهِمْ شِفاهُهُمْ وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ أولئِکَ حِزْبُ اللهِ ألا اِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْمُفْلِحُون».
خوشا به حال آن کس که مسؤولیتهای واجب را در پیشگاه خدا به انجام رسانده و در راه خدا هرگز سختی و تلخی را به جان خریده و به شب زنده‌داری پرداخته است و اگر خواب بر او چیره شد بر روی زمین خوابیده و کف دست را بالین خود قرار داده و در گروهی است که ترس از معاد، خواب را از چشمانشان ربوده و پهلو از بسترها گرفته و لبهایشان به یاد پروردگار در حرکت و با استغفار طولانی گناهان را زدوده‌اند: «آنان حزب خداوندند و قطعاً حزب خدا رستگار است».

حضرت رسول اکرم (ص) در ضمن وصیتهای خود به حضرت امیرالمؤمنان علی (ع) فرمودند: «عَلیکَ بِصَلوهِ اللّیلِ، بِصلوهِ الّلیلِ، بِصلوهِ اللّیلِ» یعنی سه مرتبه فرمودند:
نماز شب خواندن را بر خود لازم بشمار.

امام صادق (ع) می‌فرماید: «لَیْسَ مِنْ شِیْعَتِنا مَنْ لَمْ یُصَلِّ صَلوة اللّیل».
کسى که نماز شب نمى‌خواند، از شیعیان ما نیست.

در حدیثى از امام صادق (ع) چنین مى‌خوانیم: «أَبْغَضُ الْخَلْقِ إلى اللّه جِیْفَةٌ بِاللَّیلِ، بطالٌ بِالنَّهار».
مبغوض‌ ترین و ناپسندترین مردم نزد خداوند، کسى است که [شب را سراسر به خواب رود] بسان مردارى گندیده و در روز بیکار و تنبل باشد.

امام صادق (ع): به یکى از یارانش فرمود: «لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم قیام اللیل».
دست از قیام شب برمدار، مغبون کسى است که از قیام و عبادت شب محروم گردد.

حضرت صادق (ع) فرمودند: شرافت مؤمن در نماز شب خواندن و عزّت مؤمن در این است که متعرض اعراض مردم چیزهایی که مردم عنایت به پنهان ماندن آن دارند، نشود، به این معنا که تفحص در امور مردم نداشته باشد و غیبت آنان را نکند.

اگر مردم می‌دانستند که (در اثر نخواندن نماز شب) چهار ثواب بزرگ و پاداش همیشگی را از دست داده‌اند، گریه‌هایشان بر از دست دادنش طولانی میشد.

امام صادق (ع) به سلیمان دیلمى فرمود:
اى سلیمان! نماز شب را ترک نکن، همانا زیانکار کسى است که از نماز شب محروم بماند.

خواب صبح و بین الطّلوعین ضررهای ذیل را دارد:
خواب نَحْس و نامبارکی است؛ رزق را دور می‌کند؛ رنگ را زرد و زشت کرده و چهره را تغییر می‌دهد و آن خواب هر بدخویی است.
به راستی که خداوند سبحان رزقهای بندگان را بین طلوع فجر [ اوّل وقت نماز صبح] تا طلوع خورشید تقسیم می‌کند؛ پس از چنین خوابی جدّاً بپرهیزید.
حضرت رضا (ع) فرمود: «بدانید که نمازهای نافله به خاطر تفاوت مردم در توانشان تشریع شده است؛ زیرا برخی از برخی، قویترند، نمازهای واجب برای پایین ترین سطح وضع شده، سپس مستحبات در پی آن آمده است تا قوی و ضعیف در حد توانشان عمل نمایند، بنابراین هیچ کس فراتر از توانش مکلّف نشده است ... همچنین است روزه و حج و برای هر واجبی، مستحبی بدین معنا وجود دارد.

حضرت رضا (ع) فرمود: «حَسِّنُوا نَوافِلَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّها هَدِیَّةٌ إِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ».
نمازهای نافله را زیبا ادا کنید و آگاه باشید که آنها هدیه‌ای به پیشگاه خدای بزرگ است.

انجام مستحبات و ترک مکروهات
یکی از نقطه‌های آغاز در رسیدن به کمال، التزام به نوافل و مستحبات است. نوافل و سنن صالحه چندان مهم است که بعضی از فقها ترک جمیع سنن را از آن جهت که دلیل بر بی‌اعتنایی به آداب شرع مقدس است حرام دانسته‌اند.

التزام و استمرار بر نوافل و مستحبات سه اثر مهم دارد:
1. گناهان انسان را محو می‌سازد، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید: «وَ أَقِمِ الصََّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ».
نماز بگذار در آغاز و انجام روز و ساعاتی از شب. زیرا نیکی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد...
و در حدیث آمده است که نماز مؤمن در شب گناهان روز او را از بین می‌برد. و در بعضی نقل‌ها آمده است که نماز وِتْر گناهان را از بین می‌برد.

2. نواقص و کمبودهایی را که بر اثر غفلت یا قصور در فرایض و واجبات رخ داده است، جبران می‎کند. مثلاً نوافل یومیه ـ خصوصاً نوافل شب (نماز شب)، نواقص نمازهای یومیه را مرتفع می‌سازد، روزه‌های مستحبّی نواقص روزه‌های ماه رمضان را برطرف می‌کند، صدقات مستحبّه کمبودهای واجبات مالی از قبیل زکات و خمس را رفع می‌نماید و ... احتمال دارد که اعمال مستحبه مطلقاً در رفع نواقص کلیه فرایض و واجبات مؤثر باشد. در این مورد به چند حدیث اشاره می‌شود.

از امام باقر (ع) نقل شده است که فرمود: «إنَّما جُعِلْتَ النّافلةُ لِیَتُمَّ بها ما یَفْسُد منَ الْفریضةِ».
نماز نافله برای آن قرار داده شده است که فساد و نقص فرایض را جبران کند.

و در حدیث دیگر آمده است:
«إنَّ تبارکَ و تعالی أتمَّ صلوةَ الْفریضةَ بصلوةِ النّافِلةِ».
خداوند تبارک و تعالی نماز واجب را با نماز نافله کامل کرده است.

ابو حمزه ثمالی می‌گوید که امام (ع) فرمود: هیچ نمازی بدون حضور قلب قبول نیست. من عرض کردم: فدایت شوم، همه ما هلاک شدیم؟ فرمود: نه، زیرا خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله نافله‌ها کامل می‎گرداند.

3. موجب تقرّب به خداوند سبحان می‌شود، چنانکه می‌فرماید: «تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ».
مؤمنان حقیقی شبها پهلو از بستر بر می‌دارند و خدای را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم انفاق می‌کنند. پس هیچ کس نمی‌داند به پاداش اعمالشان چه نعمتها به عنوان چشم روشنی برای آنها در عالم غیب آماده شده است.

و در حدیث قدسی آمده است: «... و ما تقرَّب إلیَّ عبدٌ بشیْ ءٍ احبُّ إلیَّ ممّا افْترضْتُ علیهِ و انَّهُ لیتقرَّبُ إلیَّ بِالنّافلةِ حتی اُحبَّهُ فَإذا احْبیْتُهُ کُنْت سَمْعَهُ الّذی یسْمع بِهِ، و بصرهُ الَّذی یُبْصرُ بِهِ و لِسانَهُ الّذی ینْطقُ بِهِ وَیَدَهُ التَّی یَبْطِشُ بها، إنْ دعانی أجبتُهُ، و إنْ سَئلنی أعْطَیْتُهُ...».
هیچ بنده‌ای به عبادتی بهتر از فرایض و واجبات به من تقرّب نجسته است و او به وسیله نوافل به من تقرب می‎جوید تا جایی که من او را دوست بدارم؛ آنگاه که دوستش داشتم من گوش شنوای او و دیده بینای او و زبان گویا و دست توانای او خواهم بود، اگر مرا بخواند پاسخش می‌دهم و چنانچه چیزی از من بخواهد ارزانی‌اش می‌دارم.

از امیرالمؤمنین (ع) روایت است که دل آدمى اقبالى دارد و ادبارى (گاه رو کند و در نشاط باشد و گاه پشت کند و خسته و ملول بود) هرگاه در حال نشاط بود به نوافل بپردازید و چون پشت کند به واجبات اکتفا نمائید. در حدیث دیگر فرمود: اگر نافله به نماز فریضه لطمه زند آن نافله شما را به خدا نزدیک نسازد.

امام صادق (ع) فرمود: بسا شود که یک نماز جز نیمى از آن یا ثلث یا ربع یا یک پنجم آن بالا نرود زیرا از نماز آن بالا رود و پذیرفته گردد که به دل در آن توجه شده باشد. و اینکه به ما دستور داده‌اند نافله بخوانیم تا بدین وسیله کمبود قبولى نماز واجب جبران شود.

از آن حضرت رسیده که کوتاه خواندن نماز واجب (که حسب معمول به جماعت ادا مى‌شود) و طولانى خواندن نافله خود نوعى عبادت است.

از امام باقر (ع) روایت شده که اگر نماز واجبى بدهکار بودى تا آن را قضا نکنى به نافله مپرداز. در حدیث آمده که پیغمبر (ص) از خواندن نافله در این سه وقت نهى نمود:
هنگام طلوع خورشید و هنگام غروب آن و موقعى که آفتاب در وسط آسمان باشد.
و در حدیث دیگر آمده است: مداومت بر کار خیر آثار خوبی از آن ناشی می‌شود از جمله: ترک کارهای زشت، پرهیز از لغزش و گناه، حصول یقین، حبّ نجات، طاعت خدای رحمان، تعظیم منطق و برهان، دوری از وسوسه شیطان و پذیرفتن عدل و گفتار حق. اینها چیزهایی است که شخص خردمند از تداوم بر کار خوب به دست می‌آورد.
و در حدیث دیگر در اهمیت مداومت بر کار خیر از امام باقر (ع) نقل شده است که آن حضرت همواره می‌فرمود: هنگامی که بر کار خوبی خود را عادت می‌دهم دوست دارم که بر آن مداومت داشته باشم.
چنانچه نتوانم آن را در شب انجام دهم قضای آن را در روز بجا می‌آورم و اگر در روز از من فوت شود در شب آن را قضا می‌کنم. به راستی محبوبترین عمل نزد خدا عملی است که دوام داشته باشد.

 «الصوم جنة، و الصدقة تذهب بالخطیئة، و قیام الرجل فى جوف اللیل بذکر الله، ثم قرأ تتجافى جنوبهم عن المضاجع».
روزه سپرى است در مقابل آتش و صدقه محو کننده گناه است، و برخاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا مىاندازد، سپس آیه تتجافى جنوبهم عن المضاجع را تلاوت فرمود.

 و اگر بخواهى از ابواب خیرات به تو خبر می‌دهم عرض کردم اى پیامبر بفرمائید فرمود: «الصوم جنة من النار و الصدقه تکفر الخطیئه و قیام الرجل فى جوف اللیل یبتغى وجه الله ثم قرأ هذه الایه تتجافى جنوبهم عن المضاجع».
روزه سپرى است در برابر آتش و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است، و قیام انسان در دل شب براى خشنودى خدا.

ممکن است بعضى همیشه توفیق بهره‌گیرى از این عبادت پر برکت را نداشته باشند، ولى چه مانعى دارد که در بعضى از شبها که این توفیق حاصل است بهره‌ گیرند، و در آن‌ هنگام که خاموشى همه جا را فرا گرفته، و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، کودکان در خواب، و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، بر خیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند.

استاد شهید، می‌گوید:
ما یک سلسله لذّتهاى معنوى داریم که معنویّت ما را بالا مى‌برد. براى کسى که اهل تهجّد و نماز شب است جزو صادقین و صابرین و مستغفرین بالاسحار باشد، نماز شب لذّت و بهجت دارد، آن لذّتى که یک نفر نماز شب خوانِ حقیقى و واقعى از نماز شب خودش مى‌برد، از آن (استغفراللّه ربّى و اتوب و الیه) ها می‌برد، از آن (العفو گفتنها) و یاد کردن و دعا کردنهاى حدّاقل چهار مؤمن مى‌برد، و آن لذّتى که از آن (یا ربّ یا ربّ) گفتن‌ها مى‌برد، هیچ وقت یک آدم عیّاش که در کاباره‌ها میگردد، احساس نمی‌کند.
لذّت آن نماز شب خوان خیلى عمیقتر، نیرومندتر و نشاط بخشتر است.
ولى اگر ما خودمان را غرق در لذّت مادّى دنیا کنیم مثلاً سر شب بنشینیم دور هم و شروع کنیم به گفتن و خندیدن و فرضاً غیبت هم نکنیم که حرام است، صرفاً شوخی‌هاى مباح هم بکنیم و بعد هم سفره را پهن کنیم و آنقدر بخوریم که نفس کشیدن برایمان دشوار شود، بعد مثل یک مرده در رختخواب بیفتیم. آیا در این صورت توفیق پیدا مى‌کنیم که سحر از دو ساعت مانده به طلوع صبح بلند شویم و بعد، از عمق روح خودمان (یا ربّ یا ربّ) بگوییم؟ اساساً بیدار نمى‌شویم و اگر هم شویم مثل مستى که چند جام شراب خورده است، تلو تلو مى‌خوریم.
پس اگر انسان بخواهد لذّتهاى معنوى و الهى را در این دنیا درک کند، چاره‌اى ندارد جز این که از لذّتهاى مادّى کسر کند. به خدا قسم لذّتى که یک مرد با ایمان در آن وقت شب که بلند مى‌شود و چشمش مى‌افتد به آسمان پر ستاره و آیات آخر سوره آل عمران را که صداى هستى است و از قلب وجود برخاسته است، مى‌خواند و با هستى هم صدا مى‌شود، احساس می‌کند برابر است با یک عمر لذّت مادّى در این دنیا.
یک چنین آدمى، نمی‌تواند مثل ما زندگى کند نمی‌‌تواند سر سفره شام بنشیند در حالى که ظهر غذاهاى سنگین، انواع گوشت‌ها، روغنهاى حیوانى و نباتى، انواع شیرینی‌ها و انواع محرّک اشتهاها را خورده است؛ تازه مقدارى سوپ بخورد تا اشتهایش تحریک شود این روح خود به خود می‌میرد، این آدم نمی‌تواند در نیمه‌ هاى شب بلند شود و اگر هم بلند شود نمى‌تواند لذّت ببرد.