عصبانیت، جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع یک حالت نفسانى و درونى است که آدمى را وادار به رفتارى پرخاشگرانه وغلبه و انتقام نسبت به دیگرى مىکند.
البته اصل «قوه غضب» در حفظ و بقاى انسان نقش به سزایى ایفا مىکند؛ اما این قوه نیز مانند سایر قواى نفسانى باید کنترل و در جهت صحیح از آن استفاده شود و از افراط و تفریط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زیرا افراط در آن موجب ناکارآمدى فکر و عقل مىشود و خطرات و خسارات جبران ناپذیرى را در پى دارد.
تفریط در آن نیز موجب جبن و خوارى مىشود و از پیامدهاى بد آن بىغیرتى و بىتفاوتى نسبت به مسئولیتهاى فردى و اجتماعى است. البته بحث ما در اینجا، بیشتر مربوط به جنبه افراطى غضب و (عصبانیت) است؛ از این رو زیانهایى که ناشى از شعلهور شدن غضب را به اختصار بیان مىکنیم، راهکارهایى به منظور کنترل آن بیان مىکنیم.
از آثار بد غضب این است فرد غضبناک و عصبانى رفتارهاى نادرستى - مانند فحش دادن و پرخاشگرى کلامى، شماتت، مسخره کردن، فاش کردن اسرار و بدگویى از دیگران - را از خود بروز مىدهد. علاوه بر این موجب دشمنى دوستان و شماتت دشمنان، انزواى اجتماعى، افسردگى و بیمارىهاى جسمانى و روانى مىشود. بنابراین کنترل عصبانیت امرى بایسته و اجتنابناپذیر است؛ وگرنه موجب هلاکت انسان و خسارات جبران ناپذیرى مىشود.
غضب، فکر و عقل انسان را ناکار آمد و زمین گیر مىکند؛ چنان که پیامبر اکرم(صل الله و علیه و آله) فرمود: «غضب، دل مرد دانا را هلاک مىکند» خشم و غضب نابهجا، آتشى شیطانى است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مىشود. امام باقرعلیه السلام می فرمایند:«ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم...»[ 1]«خشم پاره آتشى شیطانى است که در قلب انسان شعلهور مىشود...»همچنین می فرمایند:«ان الرجل لیغضب فما یرضى ابداً حتى یدخل النار...» «[گاه ] شخصى به خشم مىآید و در آن پیش مىرود و راضى نمىشود تا آن گاه که داخل آتش شود».[2]
توصیه هایی برای حفظ آرامش در زندگی و عصبانی نشدن :
اولا : ذکر «لا حول و لا قوة الا باللَّه» را زیاد بر زبان جارى سازید و سوره «والعصر» را زیاد بخوانید. تکرار اذکار «استغفراللَّه ربى و اتوب الیه» و «اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم» نیز مفید است.
امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «خداوند به برخى از انبیا وحى کرد،: اى فرزند آدم! در وقتى که غضبناک گردیدى، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم» بنابراین یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش مىکند، موجب آرامش انسان مىشود و در قیامت نیز آثار مثبتى به دنبال دارد.
وقتى که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید، براى مدتى (حدود 10 تا 15 دقیقه)، راه دریافتهاى حسى خود را سد سازید براى مثال جلوى گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافتهاى عصبانیت را تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
اگر رفتار و یا صفتى که در شخصى هست، موجب عصبانیت شما شده، آن را شوخى تلقى کنید و به شکلى، خود را از تیررس او دور در نظر بگیرید. یعنى؛ از در نظر گرفتن خویش به عنوان مخاطب رفتارهاى دیگران پرهیز کنید؛ مثلاً از مشاهده کسى که فحش مىدهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافتهاى حسى را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
وثانیا : امور زیر را رعایت کنید :
1. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
2. در هر مسئلهاى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این نکته باعث مىشود، برخوردهاى خوب بیش از انتظار، در شما ایجاد خشنودى کند. اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
3. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى، برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جریمه کنید. براى مثال تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. این گونه جریمه معنوى نباید نگاه انسان به عمل نیک را منفى کند؛ بلکه باید آن را با یک تیر دو نشانه زدن به حساب آورد؛ یعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و کسب تقرب مستقیم به سوى خدا و از طرف دیگر بازداشتن از بدىها و زشتىها. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ، بدین سان تمرین عملى و خودسازى کردهاند.
4. با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
5. از موقعیتهایى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیتهایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمىشود و از شرایطى که شما را به رفتارهاى تند دعوت مىکند، دورى گزینید.
6. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبتهاى متعدد در روز غفلت نورزید. قرآن تأثیر زیادى در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. عبادتهاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به آرامش مىرساند.
7. هر گاه عصبانی شدید این مطلب را به خود متذکر شوید که من الان عصبانی هستم، در واقع خودآگاهی هیجانی مقداری از عصبانیت شما می کاهد.
8. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى، سریع حالات خود را تغییر دهید. براى مثال اگر ایستادهاید، بنشینید و اگر نشستهاید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشویید. یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از آن موقعیت دور سازید.
9. به هنگام عصبانیت چند نفس عمیق بکشید و سعی کنید به چیزی فکر نکنید.
10. یکی از راهکارهای مفید برای کاهش خشم و عصبانیت این است که در هنگام عصبانیت با دوستان دیگر ارتباط برقرار کرده و با آنها راجع به مسائل دیگری غیر از مسئله خشم آور صحبت کنید. شاید این عمل در حین عصبانیت کار سختی باشد ولی اگر شما خواهان آرامش هستید باید این کار را انجام دهید صحبت کردن راجع به مسئله دیگر به شما کمک می کند تا نتوانید به موضوع خشم آور فکر نکنید.
11. اگر امکان دارد، هنگام عصبانیت یا بىحوصلگى و کسالت، یک دوش آب ولرم بگیرید. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزک، با آب سرد بشویید.
12. وضو با آب سرد می تواند تا حد زیادی از عصبانیت شما بکاهد.
13. چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچههاى خود را شل کنید تا آرامش عضلانى پیدا نمایید. فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است، منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
14. به خودتان تلقین کنید: که اتفاق خاصى نیفتاده؛ مگر آسمان به زمین آمده است؟ دیگران در چنین مواردى چه مىکنند؟ آیا همه عزا مىگیرند؟ هر کس به کارى مشغول مىشود و به این گونه موارد اعتنایى نمىکند.
15. اگر گاهى سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتى در لفظ، اظهار پشیمانى کنید و وعدهها و قولهاى خود را در ذهن خویش، حاضر سازید.
زیر نویسها
[1] . الکلینى، محمد بن یعقوب، اصول کافى، تصحیح و تعلیق: علىاکبر غفارى، (تهران: دارالکتب الاسلامیه)، ج 2، ص 304.
[2] . همان، ص 302.
گامها و...
